پیشینه

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود.

کهن‌ترین نشا نه‌ای که از این ساز بر جا مانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان

(۵۵۹پیش از میلاد) است. در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگ داشت آشور

بانیپال بر پا شده تراشیده گردیده و سازی که همانندی زیادی به سنتوردستوروزی دارد،

در میان آن صف دیده می‌شود.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (مرگ به سال ۳۴۶ ه. ق) گذشته نگار نامدار و نویسنده

نسک مروج‌الذهب درشرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای

متداول موسیقی ساسانی، واژه سنتور(سنطور) راذکر می‌کند. در کتب کهن و تألیفات 

ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چند بار ذکر شده‌است.

عبدالقادر مراغه‌ای ساز یاطوفان را معرفی کرد که شبیه سنتور دستوروزی بود با این

تفاوت که برای هر آواتنها یک تار می‌بستند و با جابجا کردن خرک‌ها، آن را کوک

می‌کردند.نام سنتور در سروده‌ها منوچهری نیز آمده‌است:

الگو:کبک ناقوس زن و شارک سنتور زن است فاخته نای زن بط شده تپور زنا

سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند

که مانند بربت، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد.

برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر

کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان که امروزه گونه‌های مشابه این ساز در عراق، ترکیه،

سوریه، مصر، پاکستان، هند،تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای 

آسیای میانه و نیز در یونان نواختهمی‌شود.بنیاد بسیاری از سازها و آهنگ‌های جهان

از ایران است. یکی از این سازها، پیانواست که بر بنیاد سنتور ایرانیان در اروپا

ساخته شده است! سنتور در زمان لویی چهاردهم،مایه‌ی ساخته شدن سازی به دست پنتالیو

نشد و تا پس از او این ساز رسایی یافت و به نام پیانو نامور شد... این پیانو یا

همان سنتور گسترش یافته، پس از سال‌ها در ریخت دیگری به ایران برگشت... و از این روی

شگفت نیست که چون نخستین پیانو به دست سرورالملک،سنتورنواز روزگار امیرکبیر رسید در دم

نواخته شد! او پس از دمی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شده

است.! 

وی همان روز ماهور را نواخت و پس از کوتاه زمانی آن‌را، کوک کرد به گونه‌ای که دستگاه

 شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که در این هنگام نیز روی پیانوی ایرانی

انجام می‌گیرد.

این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شوراست که در کنار پرده‌های دلکش گرایلی

خسروانی،آذربایجانی، گیلانی و گبری(زرتشتی) و کردی و جامه‌داران و... نواخته می‌شود! بر

پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دستوروزه به

نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش

(زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد.

چنان که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران

 قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی

ساخت،بسیار نزدیک به سنتور دست وروزی است.بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان

می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سدهٔ کنونی به خود

اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک

و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند.تگونه و جوراجوری چشمگیر

مکاتب و سبک‌ها انگیزه تگونه در آوادهی ساز، تکنیک نوازندگی و چگونگی آهنگ‌سازی

و نغمه‌پردازی در سطوح گوناگون بوده‌است. سنتور،یا آنچنان که استاد ابوالحسن خان

صبا گاه می‌نوشت: سنطور، در سال‌های پایانی عصر قاجار،سازی تقریباً فراموش شده و

رو به نابودی بود. سازهای اصلی، تار، تنبک و کمانچه بودندو دوره قاجار، در واقع

«عصر تار» بود. شمار کمی سنتور می‌نواختند و شمار کمتری نیز سنتور می‌ساختند و

می‌آموختند.

گسترش در جهان

کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است. سنتور با اندک تفاوتی در

شکل ظاهر و با نام‌های گوناگون در شرق و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین

 یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر فلای‌ها،در آلمان و اتریش مک پر،

در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در آمریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی

هستند. ساز سنتور در شماری از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین

سنتورهای عراقی–هندی- مصری و ترکی که بعضی از آنها حدود ۳۶۰ سیم دارند.

ساختار ساز

نزدیک به نوازنده و کوتاهترین ضلع و موازی با ضلعپیشی و دور از نوازنده و دو ضلع

کناری با طول برابر که دوضلع پیشی را به طور مورب قطع می‌کند.ارتفاع سطوح کناری ۸ تا

۱۰ سانتیمتر است.

جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه چوبی است.؛ دوسطح فوقانی وتحتامی به کلاف

سنتور که سطح جانبی دور آن را تشکیل می‌دهد متصل می‌شوند نیروی ناشی از فشار سیم‌ها

که از طریق خرک‌ها به صفحهٔ بالایی منتقل می‌شوند باعث تغییر شکل و نشست صفحه و تشدید

آن در دراز مدت می‌شوند برای جبران این کاستی پل‌هایی در حعبهٔ سنتور قرار داده می‌شود

و نیز ضخامت صفخه‌ها باید برای بار وارده از صفحه پیشبینی گردد صفحهٔ پایینی گرجه

 تحت تاثیر مستقیم نیروی سیم‌ها نیست اما واکنش آنها را از پل دریافت می‌کند و باید

برای مقاومت دربرابر تغییر شکل‌ها پیش بینی شود بر روی سطوح فوقانی دو ردیف (معمولاً ۹تایی)

خرک چوبی قرار دارد ردیف راست نزدیک‌تر به کناره راست ساز است و ردیف چپ کمی بیشتر با

کناره چپ فاصله دارد (فاصله میان هرخرک ردیف چپ تا کناره چپ را «پشت خرک» می‌نامند).

از روی هر خرک چهار رشته سیم هم‌کوک گذر می‌کند ولی هر سیم به گوشی معینی پیچیده

می‌شود. گوشی‌ها در سطح کناری راست کنارگذاشته شده‌اند. سیم‌های سنتور به دو دسته

«سفید» (زیر) و «زرد» (بم) بخش می‌شوند. دسته سیم‌های سفید بر روی خرک‌های ردیف چپ

و سیم‌های زرد بر روی خرک‌های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند. طول بخش جلوی

خرک در سیم‌های سفید دو برابر طول آن در بخش پشت خرک است و می‌توان در پشت خرک

نیز از سیم‌های سفید استفاده کرد (آوای آن به نسبت عکس طول، یک اکتاو نسبت

به آوای بخش جلوی خرک بالاتر است). همچنین هر سیم زرد، یک اکتاو بم‌تر از سیم

سفید بی درنگ پس از آن آوا می‌دهد.

سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم

 به خواست تکمیل فواصل کروماتیک میان اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در حدود بیست سال اخیر

دو گونه سنتور با شمار زیادتر خرک ساخته شده‌اند سنتور کروماتیک با همان میدان آوای سنتور معمولی

ولی دارای خرک‌ها و اصوات کروماتیک بیشتر است. میدان آوای سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم بم‌تر

از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است. در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت

بدست سه رشته سیم هم‌کوک حاصل می‌شود. به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است. از

هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم استفاده‌های هم‌نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی

سنتورهای کروماتیک دیده می‌شود.

نوازندگی سنتور

نوازندگی سنتور با دو چوب نازک که به آنها «مضراب» گفته می‌شود، انجام می‌شود. مضراب‌ها

در گذشته بدون نمد بودند

 ولی اکنون بیش‌تر به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم زنگ تر شدن آوای

سنتور می‌شود. در اکثر اوقات، نوازنده باید با هر یک از مضراب‌ها، نت متفاوتی را اجرا

کند (به ویژه در برخی از چهارمضراب‌ ها که بیش‌تر پایه قطعه با دست چپ و ملودی با دست

راست اجرا می‌شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز

نیاز دارد که تنها با آزمون فراوان بدست می‌آید.سنتور سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره

شود، می‌تواند با آن کارهای زیبا وماندگاری بیافریند. این ساز به خوبی توانایی تکنوازی و

 همنوازی را دارا می‌باشد.برابر نیمهٔ زندگانی آزمون سنتورنوازان، به کوک کردن آن می‌گذرد.

چون کوبه‌هایمداوم مضراب روی سیم‌ها و تاثیر گذاری نم و گرما روی چوب و سیم‌ها کوک را به هم

می‌زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از این رو سنتور، سازی شناخته می‌شود که

همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای پزشکی می‌تواند روی آواو کوک آن تاثیر بگذارد و حتی

نوازنده‌های کارکشته را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد